حکایاتی از حجةالبرائه(۲)
● امام علی علیه‌السلام امیر و سرپرست حاجیان!
پیامبر خدا ابتدا به دلایلی ابوبکر را یا حسب گزارشی ابوبکر و عمر را سرپرست حجاج تعیین کردند. ابوبکر به همراه سیصد نفر۱ از مردم مدینه عازم مکه شد بعد از گذشت یک شبانه روز از حرکت، جبرئیل امین پیامی از جانب خداوند آورد که باید مواضع برائت از مشرکان و احکام جدید الهی را خود او یا کسی که از اوست به مردم ابلاغ کند." لایُوَدّی عَنکَ الا انت او رجلِِ منک"۲ آن راجز خودت یا مردی از خودت ابلاغ نمی‌کند"
پیامبر خدا بعد دریافت پیام وحی، امام علی علیه‌السلام را به حضور طلبید و مرکب مخصوص خود به نام "غضباء"را در اختیارش گذاشتند و دستور دادند تا هر چه زودتر خود را به ابوبکر رسانده و پیام را از او ستانده و آیات اوایل سوره برائت را در روز عید قربان در منا در اجتماع مردم همراه با مواضع دولت اسلامی بخواند و اعلام کند.۳
علی علیه‌السلام همراه عمار یاسر و جابر بن عبدالله انصاری از مدینه حرکت و در جحفه با ابوبکر ملاقات و امر پیامبر را به وی ابلاغ کرد و از او پیام را تحویل گرفت.
حسب دستور پیامبر وی را مخیر کرد که یا به مدینه برگردد یا همراه‌شان راهی حج شود. ابوبکر مراجعت به مدینه را اختیار کرد. و در مدینه خدمت پیامبر خدا رسید و از این اقدام پیامبر گله‌گزاری و شِکوه کرد و گفت: پیامبر خدا! چه شده است؟ مرا برای انجام کاری شایسته شمردی که گردن‌ها به سوی آن کشیده می‌شد و هر کسی افتخار انجام آن را در دل آرزو می‌کرد. وقتی مقداری راه را طی کردم، عزلم نمودی! آیا در باره‌ام وحی نازل گردید؟۴
در گزارشی دیگر آمده که "فَلمّا قَدمَ علی‌النّبی، ابوبکر بَکی، قالَ یا رَسول‌الله! حَدَث فیّ شیُُ۵
هنگامی که ابوبکر خدمت پیامبر رسید، گریه کرد و گفت ای پیامبر خدا،چیزی در من پیدا شده؟"پیامبر با لحنی دل‌جویانه فرمود: "جز خیر نخواهد بود. جبرئیل آمد و پیام الهی را رساند که برای این کار، جز من و یا کسی از خودم باشد، صلاحیت ندارد"۶
یکی از مسائل پرحاشیه در خصوص این سفر ، مسأله بازگشت ابوبکر یا ادامه مسیر بعد از ملاقات با امام علی علیه‌السلام و ماندن بر امارت حج یا مشارکت در آن است. نظرات مختلفی ارائه شده است.
رأی درست آن باشد که ابوبکر و همراهش به مدینه برگشتند و امارت و سرپرستی حاجیان و ابلاغ پیام و قرائت آیات در مشاعر را امام علیه‌السلام عهده دار شد. زیرا اولاً، در منابع اهل سنت بر عزل ابوبکر از سوی پیامبر خدا روایت و گزارش های متعددی وارد شده است.۷
ثانیاً،گزارش‌های متعدد و معتبری در منابع اهل سنت و شیعه در خصوص قرائت و شرح چگونگی قرائت آیات سوره توبه و بیانیه مواضع دولت اسلامی در منا و عرفات را در دست داریم که دلیل روشنی بر امارت حج و مأموریت علی علیه‌السلام و انجام شایسته آن است.۸ ثالثاً، حضرت مقام حل اختلاف‌و قضاوت را هم عهده دار بود که این امر بیان‌گر سپردن امارت حج از سوی پیامبر به ایشان می‌باشد. چنان‌چه پیامبر خطاب به حضرت فرمود: "روانه شو و آن‌ها را بر مردم قرائت کن. بعد فرمود: در این سفر، مردم از شما قضاوت و داوری می‌خواهند. سپس چگونگی داوری را به ایشان متذکر شدند.۹ رابعاً، گزارش‌هایی از برگشت ابوبکر به مدینه و گریه و شکایت وی از عزل در دست است و لذا نمی‌توانست سرپرست یا شریک در امارت حج باشد.
●حکمت نصب و عزل ابوبکر
نظر به اتفاق در نصب و عزل ابوبکر در امارت حج سال نهم هجری، دلیل و حکمت آن مورد پرسش است.
برخی از اندیشمندان دلیل عزل را روشن کردن شایستگی حضرت علی برای زعامت امور سیاسی و دینی می‌دانند۱۰ و معتقدند که اگر از ابتدا امام علی علیه‌السلام منصوب می‌شد، ممکن بود بگویند به خاطر قرابت و فامیلی و تصمیم شخصی پیامبر بوده است، اما وقتی بعد نصب آن هم به اجبار و اکراه و الزام پیامبر، به امر خداوند عزل می‌شود، همگان متوجه این عزل و نصب شدند و هم علت را حضرت جبرئیل از سوی خداوند اعلام کرد که باید از کسی باشدکه از خود پیامبر باشد، که این بیان تأکید بر آیه مباهله است که علی علیه‌السلام را نفس پیامبر خدا معرفی کرده است.هم‌چنین برخی از علما با استناد به گزارشات تاریخی، معتقدند که پیامبر خدا این اقدام را عالمانه و متعمدانه انجام دادند تا فردی که شایسته و افضل است را معرفی کنند، همانند آن‌چه در فتح خیبر۱۱ یا در جنگ خندق برای مقابله با تهدیدات دشمن انجام دادند. علامه جعفر مرتضی نیز احتمال آزمودن برخی افراد را حکمت این انتخاب و عزل می‌‌داند.۱۲
- حمید احمدی
- ----------------------------
- ۱-فروع کافی ج۱، ص۳۶۶
- ۲-کفایه‌الطالب، ص۲۷۸
- ۳- الدرالمنثور، ج۴، ص۱۲۴
- ۶- المعجم‌الکبیر، ج۱۲، ص۹۸.
- ۷- الدرالمنثور، ج۴، ص۱۲۴
- ۸- وسائل الشیعه، ج۱۲،ص۴۰.
- ۹- تفسیر عیاشی، ج۲، ص۷۵
- ۱۰- آیه الله سبحانی، فروغ ابدیت، ج۲ص۸۱۰
- ۱۱- سیره حلبی، ج۳، ص۴۴
- ۱۲- الصحیح من سیرة النبی، ج۳۱