لطائف قرآنی (۹)
● دشمن اندرون، نیرومندتر از خصم برون!
خداوند سبحان در دو سوره‌ی مبارک پایانی قرآن کریم که به مُعَوَّذَتَین شهرت یافته و فلق و ناس نامیده شدند، تعلیم فرموده که برای در امان ماندن از شرارت‌ها و بدی‌های برخی امور و پدیده‌ها و وسوسه‌ها باید استعاذه کرد. یعنی از او طلبِ پناه و امانی کرد تا رفع و دفع خطرات، آسیب‌ها و شرارت‌های‌شان شود.
یکی از لطایف و ظرایف در این دو سوره آن باشد که در سوره فلق یک بار پناه بردن به خداوند و طلب امان شده است:
" قُل أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ"
بگو: به پروردگار سپیده دم پناه می‌برم،
پناه بردن به خداوند از:
"وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ.
وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي‌الْعُقَدِ.
وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ."
این بدی‌ها و شرارت‌ها همه بیرونی‌اند، همانند حسادتِ حسودان، جادوی جادوگران و سحرِ ساحران و افسونِ افسون‌گران.
اما در سوره ناس پناه بردن به خداوند از شرارت‌های نفسانی و درونی است، وسوسه‌هایی در قلوب و جان آدمیان.
"مِن شَرِّ ٱلۡوَسۡوَاسِ ٱلۡخَنَّاسِ.ٱلَّذِي يُوَسۡوِسُ فِي صُدُورِ ٱلنَّاسِ. مِنَ ٱلۡجِنَّةِ وَٱلنَّاسِ".
چون‌که این خطرش بس عظیم و بسیار خطرناک‌تر و مهلک‌تر از خصم و شرارت‌های برون باشد.
پس تو برخیز و درون خویشتن را بفکن
که بر این نفس پلیدت، خصم آسوده زدند.
چنان‌که گفته‌اند که آفت دل بزرگتر باشد از آفت جهان و آتش درون تیره تر و مشتعل‌تر باشد از آتش برون!
بدین سبب رسول خدا صلی‌الله علیه‌وآله مهار و مبارزه با هواها و وسوسه‌های نفسانی و درونی را جهاد اکبر و جنگ با دشمنان خارجی در میدان نبرد را جهاد اصغر نام نهادند.
"مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْاَصْغَرَ وَ بَقِیَ عَلَیْهِمُ الْجِهَادُ الْاَکْبَرُ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْجِهَادُ الْاَکْبَرُ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ.۱
"آفرین بر گروهی که جهاد کوچک‌تر را انجام داده‌اند، و جهاد بزرگ‌ترشان باقی مانده، شخصی پرسید: ای رسول خدا جهاد بزرگتر چیست؟ فرمود: جهاد با هوای نفس»
در روایت دیگری آن‌حضرت فرمودند:
"اَفْضَلُ الْجِهَادِ مَنْ جَاهَدَ نَفْسَهُ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْهِ"۲.
بهترین جهاد از کسی است که با نفس خود که میان دو پهلو دارد بجنگد.»
تفس آن اژدهای خفته در جان آدمی باشد که اگر با وسوسه‌هایی انسانی و شیطانی بر انگیخته و بیدار گردد، از هزاران دَد و درنده برون خطرناک‌تر است. لذا باید ز خود بیش از دیگر دشمنان و شرارت‌های شرارت‌پیشه‌گان به خدا پناه برد و از او طلب امان کرد.
بنابر این آن‌چه خطر بزرگ و مهلک است وسوسه‌ها در قلب و نفس آدمی و هواهای نفسانی است، از این رو در سوره ناس آمده که در شرارت‌های درونی و نفسانی به خداوند مدبر مردم (رب‌الناس)، سلطان ودودمردم (مَلِک‌الناس) و معبود خلق (اله‌الناس)، پناه ببرید. یعنی به سه تجلی از اسم اعظم الهی پناه بجوییم، اما وقتی پای خطر برون باشد اگرچه آنجا هم باید از خداوند استمداد طلبید ولی خطرش به مانند و همتای وسوسه‌های درونی و هواهای نفسانی خطرناک نباشد. لذا یک بار استعاذه درخواست شده است.
اما در همه این خطرات و شرارت‌ها پناه‌گاه مطمئن اوست که همه جا و همه حال با ما و پناه و گره‌گشای درهای بسته خواهد بود.
گر زلیخا بست درها هر طرف
یافت یوسف هم ز جنبش منصرف
باز شد قفل و در و شد ره پدید
چون توکل کرد یوسف برجهید
گر چه رخنه نیست عالم را پدید
خیره یوسف وار می‌باید دوید۳
- حمید احمدی
- دهم اردیبهشت۱۴۰۴
- --------------------
- ۱- معاني الأخبار،۱۶۰،۱
- ۲-كنز العمّال، ۱۱۲۶۰
- ۳-مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم