آن اللهِ تو لبیک ماست!
یکی از لطائف حکمت آموز و عطیه بی بدیل خداوندی به بشر، تبیین زیبا و بی نظیر از رابطه خود با بندگان است که در قرآن کریم درآیه ۱۸۶ سوره بقره به ظرافت و لطافت تمام ترسیم گردیده است و اهل حکمت و معرفت فراوان به آن پرداخته و از آن الهام گرفته‌اند. در ادبیات منظوم و نثر فارسی و عربی نیز جایگاه ویژه یافته است و منشأ آفرینش ادبیات و گفتمان اسلامی در دعا و مناجات با خداوند شده است و به مقام انسان در هستی رفعت بخشیده و ارتباط او با خالق هستی را متمایز از همه ادیان و مکاتب نموده است. آن‌چا که با نهایت مهر و صمیمیت فرمودند:
"وَإِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنّي فَإِنّي قَريبٌ ۖ أُجيبُ دَعوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ ( بقره ۱۸۶)
در ماه رمضان که ماه دعاست خداوند ابواب خاصی برای بندگان به سوی آسمان گشوده است، گرچه دعا و خواندن خداوند اختصاص به ماه و روز خاصی ندارد چون او دائم‌الفیض است " یا دائم‌الفضل علی‌البَریّه" درِ رحمت او گشوده است اما برخی موقعیت‌های بیرونی یا درونی که از لطف حضرت حق باشد، فرصت‌هایی می آفرینند که دعا را اثر بخش‌تر می‌کنند . موقعیت‌های بیرونی که مربوط به زمان و مکان خاصی‌اند، مانند استجابت دعا هنگام نزول باران یا دعا در مشاهد مشرفه و اماکن متبرکه یا دعا در ماه‌های خاص، شب‌های‌خاص مثل روز عرفه و شب‌های قدر، به مهر حق گشایش ویژه‌ای است برای اجابت دعای بندگانش و شنیدن مناجات‌شان. این را همه می‌توانند درک کنند اما گاه حالت درونی است که مهم این باشد. فرمودند : إذا اَحسَستُم فی اَنفُسِکیم رِقه‌ً علیکم بِالدُّعا" هرگاه در درون‌تان احساس نرمی و رقتی کردید او را بخوانید.
خداوند موقعیت‌ها را ایجاد می‌کند تا ببخشد و اجابت کند، کشف این موقعیت‌ها به راهنمایی اولیای الهی و احساس درونی است. خداوند ساعات و ایامی را به برکت وزش نفحات رحمانی و رحمتش بر هستی، برای دعا مخصوص گردانيده یا تحول و لطافتی در درون آدمی ایجاد می‌کند تا به مهر گسترده‌اش، دعای‌شان به اجابت مقرون گردد.
اما شرط اجابت خواندن اوست، باید او را خواند، "دعوه‌الداع إذا دعان"
خواننده هر که باشد او اجابت می‌کند، فقط باید او را بخواند. می‌فرمایند "فانی قریب"
حتی نفرمودند به آنها که سوال می‌کنند -آیا می‌توان باخداوند مناجات کنند و رابطه برقرار کرد، او تزدیک است؟- بگو که من نزدیکم و اجابت می‌کنم ، بلکه فرمود: من نزدیکم ، یعنی خودم می‌گویم: من نزدیکم!
چون خداوند سمیع الدعاست، نه این‌که فقط می‌شنود او سمیع مطلق است، بلکه منظور آن است او می‌شنود و ترتیب اثر می‌دهد و اجابت می‌کند.
تعبیر به "عبادی" نیز بیان‌گر تلطف و مهر خداوند است چنان‌چه ذکر ضمیر متکلم وحده "عَنّی" نیز مبین همین امر است.
اما دعا و خواندن خداوند صورت‌های مختلف دارد گاه او را می‌خوانند تا چیزی طلب کنند و گاه او را می‌خوانند تا جمال و جلالش ببینند. گاه او را می‌خوانند تا لبیک او را بشنوند که غایت خواندن باشد.
کاشفان معنا و حقیقت می‌گویند: نفس خواندن خود توفیق اوست و کسی خدا را بخواند، پاسخی در مقابلش هست: «لکلّ مسألة منک سَمعُُ حاضر و جوابُُ عتید»۱
چون از خداوند کریم به دور است که دعوت به دعا و خواندن کند اما پاسخش ندهد. چنان‌چه امام سجاد علیه‌السلام می‌فرماید
"وَ لَیس مِن صِفاتِکَ یا سیدی اَن تَأمُر بالسؤال و تَمنَع العطیّه»۲. مولای من از صفات تو به دور است که امر به درخواست و طلب نمایید ولی پاسخ و عطایش را منع کنید.
نفس خواندن خود اجابت است و لبیک او، چنان‌چه مولوی در داستان معروفش حکایت کرده است که شهرتی زیادی حتی در مغرب زمین یافته است. در دفتر سوم مثنوی از مردی حکایت می‌کند که سراسر شب را به ذکر خداوند مشغول بود تا این‌که شیطان در برابرش نمودار گشت و :
گفت شیطان آخر ای بسیار گو
این همه الله را لبیک کو؟
می‌نیاید یک جواب از پیش تخت
چند الله می‌زنی با روی سخت؟
در نتیجه، آن مرد دلتنگ و مأیوس گشت و ساکت شد.
خضر نبی در رویا بر او ظاهر شد، به او گفت که خدای متعال به من امر کرده است تا به تو بگویم که:
گفت آن اللهِ تو لبیک ماست
و آن نیاز درد سوزت پیک ماست
حیله‌ها و چاره‌جویی‌های تو
جذب ما بود و گشاد این پای تو
ترس عشق تو کمند لطف ماست
زیر هر یا رب تو لبیک‌هاست.
به بیان نیکلسون، "عشق بشری در حقیقت اثر عشق خداوندی است"۳ و بدون کشش و جذبه او دری برای خواندن و دعا گشوده نمی‌گردد!
- حمید احمدی حاجیکلائی
- ۲۰رمضان ۱۴۴۶
- -----------------
- ۱- از دعای ابوحمزه ثمالی
- ۲- همان
- ۳- شیمل، شکوه شمس ص۴۸۹