امام باقر علیه السلام بنیانگذار نهضت علمی و فرهنگی
◇امام محمد باقر علیه السلام در دوران استبدادی و ظالمانه مروانیان از سال ۹۵ تا سال ۱۱۴ هجری امامت شیعیان را عهده دار بود.
بعد نهضت خونین و الهی عاشورا، امام سجاد علیه السلام با استفاده از فرصت‌های ایجاد شده، رغم همه تنگناها جبهه فرهنگی و علمی را گشود تا اندیشه و ارزش‌های مکتب اهل بیت علیهم السلام بسط و تعمیق یابد. امام باقر علیه‌السلام در ادامه این نهضتی که بعد عاشورا با جهاد تبیین امام سجاد عليه السلام آغاز شده بود، با تلاش و جهاد علمی با تربیت نخبگان به تقویت بنیه های معرفتی اندیشه و فرهنگ شیعه پرداخت.
گزارش‌های تاریخی معتبر،۴۶۲
شخصیت فرهیخته علمی و اندیشمند از مردان و زنان از ملیت های مختلف را از شاگردان و تربیت شدگان آن حضرت نام برده اند.*
مرجعیت علمی امام در جامعه اسلامی تا بدانجا بود که جمعی از اندیشمندان از پیروان مذاهب اسلامی او را به دلیل وسعت دانش و علمش می‌ستودند و برای تعلیم به نزدش می‌رفتند.
انبوه روایات در زمینه های فقه ، اعتقادات و دیگر علوم اسلامی که از محدثان شیعه و اهل سنت بر جای مانده، گواه مقام و منزلت و تلاش بی وقفه حضرت است.
اوج گیری فعالیت علمی و فرهنگی امام باقر علیه‌السلام به تناسب ضرورتی بود که شیعیان و جامعه بدان نیاز داشتند. چون جامعه پهناور اسلامی آن روز در اوج فرقه گرایی و افراطی‌گرایی و تفریط گرایانی قرار داشت که همه موجودیت اندیشه و هویت اسلامی را تهدید می‌کرد.شیعه در چنین اوضاعی لازم بود هویت فرهنگی خویش را به درستی و دقت تمام تعین بخشد.
از سوی دیگر، هجوم اندیشه‌ها و آرای جدید از مکاتب غیر اسلامی به دلیل باز شدن مرزهای کشورهای بزرگ و صاحب فرهنگ و پیشینه تمدنی و ادیان مختلف -به دلیل فتوحات و ارتباطات گسترده و چه به سبب جاذبه های دینی ، فرهنگی،علمی، اقتصادی و بازرگانی جهان اسلام - امام و همه نخبگان دینی و فرهنگی را واداشت به ایمن سازی فکری جامعه و مسلمانان همت بگمارند.
امام علیه‌السلام با درک این شرایط و ضرورت با ژرف‌اندیشی ، برای هویت بخشی به شیعیان و دفاع از اندیشه اسلامی در مقابل جریان های جدید غیر دینی ، التقاطی ،الحادی و انحرافی، نهضتی علمی و فرهنگی را بنیان نهاد. پیش نیاز آن ایجاد سرمایه انسانی وارسته و اندیشمندی بود که تأسیس مدرسه فقه و حدیث و کلام را ضروری ساخت تا در آن اندیشمندان بزرگی تربیت شوند. که با تدبیر امام توفیق حاصل شد و شخصیت های بزرگی از اهل فکر و دانش تربیت شدند.از جمله ایشان :
•زرارة بن اعین ممتازترین شاگرد امام باقر علیه السلام که از برجسته‌ترین متکلمان و محدثان و فقیهان و از رهبران بزرگ دینی در عراق بود و از تدوین کنندگان مکتب حقوقی شیعه به شمار می‌رود.
•محمد بن مسلم بن ریاحی الطائفی از معتمدترین و موفق‌ترین شیعیان در عراق و راوی هزاران حدیث از امام است. او در کنار علم حدیث در حقوق و قضا نیز تبحر و دانش فراوان داشت.
ابوبصیرلیث البختری فقیه بزرگ ، کمیت اسدی شاعر نامدار و برجسته شیعی و ابوحمزه ثمالی، از فقیهان و محدثان و عارفان بزرگ شیعه، از جمله تربیت شدگان این مدارس فکری و علمی امام هستند.
در کنار این جهاد و تلاش ایجابی، مبارزه و نفی و نقد اندیشه های انحرافی و توجیه‌گر وضیعت ناهنجار و ظالمانه حکومت و فرقه‌ها همانند قدریه و مرجئه و غلات و مهدویت دروغین و عالمان وابسته و متملق همراه با نفی مشروعیت حکومت پرداخت.
مبارزه با افراط و تفریط رویکرد حضرت در عرصه دانش و فرهنگ بود که منجر به شکل گیری نهضت بزرگ فرهنگی و علمی عصر امام صادق علیه‌السلام شد و هویت فرهنگی و حقوقی و اجتماعی شیعیان به کمال رسید و به صورت روشن از سایر نحله ها و جریان ها و مذاهب و فرق جدا گردید.
در کنار این تلاش عظیم، هوشمندانه با اتخاذ تقیه به عنوان استراتژی حفظ اقلیت و سپر امنیتی برای شیعیان- با توجه به جریان تندروی که از سوی برخی گروه‌های شیعی در حال شکل گیری بود، همراه با دفاع عقلانی از اندیشه و مکتب اهل بیت علیهم السلام به حفظ و بسط فرهنگ و مکتب اهل بیت علیهم السلام پرداخت و موجب گسترش پهنه جغرافیایی و تعداد شیعیان شد و در این راه موفق گردید نهضتی بزرگ را با تربیت سرمایه انسانی والا و ارزشمند و اتخاذ راهبرد درست بنا نهد و بسط دهد و با تولید اندیشه و گسترش فرهنگ، در مانایی مکتب اهل بیت علیهم السلام سهم بسزایی و نقش محوری داشته باشد.
الَسَّـلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْباقِرُ بِعِلْمِ اللّهِ
الَسَّـلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْفاحِصُ عَنْ دِینِ اللّهِ
الَسَّـلامُ عَلَیْکَ اَیُّهَا الْمُبَیِّنُ لِحُکمِ اللّهِ
بنگرید به محمد بن حسن طوسی، اختیار معرفةالرجال ( رجال کشی) ص۷۵
**احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، به کوشش محمد حميدالله، ج۱، ص۲۶.
زاد روز امام محمد باقر علیه‌السلام و حلول ماه رجب مبارک باشد.
◇حمید احمدی
۲۳ دی ماه ۱۴۰۲ برابر اول رجب ۱۴۴۵