«محرم» مرکز ثقل شهادت و ایثار و آزادگی در جهان است. بی تردید هیچ حادثه و رویداد تاریخی را نمی توان نام برد که به اندازه حادثه عاشورای سال 61 هجری، چنین بر اندیشه ها، رفتار و حرکت های بعدی تاثیرگذار باشد. جنگ های بسیار بزرگ و با تلفات بسایر سهمگین تر از رویداد عاشورا در طول تاریخ به وقوع پیوسته است اما هیچ یک از این نبردهای بزرگ، به اندازه حماسه عاشورا تاریخ ساز، ماندگار و تحول آفرین نبوده اند. گواه این ادعا، استمرار و یادآوری آن رویداد در جوامع مسلمان و و گرامیداشت سالانه آن است. گرامیداشتی که به لحاظ تنوع، تکثر و تاثیراتش بر افکار پیروان آئین اش، نظیری در تاریخ نمی توان برایش پیدا کرد. آئین هایی که در قالب سوگواری، عزاداری، شبیه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی و به ویژه «شاه حسین گویان» برگزار می شود.
«ایران» ام‌القرای اسلام و آذربایجان و تبریز و اردبیل، قلب طپنده‌ی دنیای تشیع، سلسله جنبان حرکت عظیم دستجات حسینی به شمار می آیند. نبض تشیع علوی، حب‌علی و عشق حسینی و خاندان اهل بیت عصمت و طهارت در قلب آذربایجان می‌طپد این را می‌توان از اشک و آه مردمانش، از نوحه‌های جانسوز مداحانش، از آواهای ماندگار کربلائی و از دستجات بلند سینه‌زنی و زنجیرزنی این منطقه از جهان اسلام به نظاره نشست. تا جایی که دوست و دشمن، بزرگ و کوچک بر سوز و حال بی نظیر عزاداری های مردم آذربایجان اعتراف می کنند.
چه بسیار مسلمانان داخلی و خارجی و حتی غیرمسلمانان سایر کشورها که برای مشاهده و دگرگونی حال خویش به آذربایجان می آیند و آئین های سوگواری آذربایجانی ها را به تماشا می نشینند. اشک دیده در این دیار، بی اختیار سرازیر می شود از بس که سوز و ناله نوحه خوانان و شرکت کنندگانش از روی صدق دل و صفا و حقیقت است. دیگر اینجا، رئیس و مرئوس، مدیر و ارباب، دکتر و مهندس معنی مفهوم اداری و سازمانی خود را از دست می دهد. همه افتخار نوکری دستگاه حسین را می طلبند و می خواهند بی هیچ تکلف و مانعی، رشته ای از وجود خویش را به آستان این دستگاه متصل کنند. باور دارند که آذربایجان و تبریز و اردبیل و سایر شهرها و روستاهای این دیار، رسم ارادت و مهرورزی به راه و رسم اباعبدالله (ع) و سلاله پاک پیغمبر را به زیبایی به تصویر می کشند. اینجا محرم و عزاداری های حسینی، چون تابلویی روشن و گویا، هم شعور حسینی و فلسفه قیام سیدالشهدا را تبیین می کند و هم شعر و احساس و هجران کاروان کربلا را چه قبل و چه بعد از حادثه خونین عاشورا به تصویر می کشد.
مردم متدین و عاشق حسینی نیز در منطقه آذربایجان شرقی، به یاد شاهدان خونین بال دشت نینوا، از فردای عید غدیرخم خود را آماده حلول ماه محرم الحرام می‌کنند.
مردم این سرزمین باور دارند که فراموشی و عدم درک پیام غدیرخم، آبشخور و عامل اصلی حادثه کربلا بوده است بنابراین با برافراشتن پرچم های سیاه از فردای عید غدیرخم در محلات، تکایا و جلوی مساجد، به پیشواز این ماه می روند.
مراسم «طشت گذاری و احرام بندی» از جمله همان آئین هایی است که بنیان گذار اصلی آن مردم آذربایجان هستند و در برخی تکایا و محلات آذربایجان مرسوم است.
به گواه مردم کشورمان، عزاداری مردم آذربایجان و شهر تبریز، حال و هوای دیگری دارد. صداقت در نوحه خوانی، ظرافت در مرثیه سرایی، معنویت در عزاداری و تنوع در شبیه خوانی در آذربایجان خود حدیث مفصلی است در طریق دلدادگی و سرسپردگی مردم این خطه به آستان حضرت سیدالشهدا(ع).
در طلیعه مراسم عزاداری، نوحه ها و مرثیه های ویژه ای خوانده می شود. این مراسم شامل برپا کردن تکیه ها، برافراشتن عَلَم ها و بیرق های سرخ (به نشانه شهادت)، سبز (به نشانه تشیع) و سیاه (به نشانه ی عزاداری) است. هر روز رفته رفته با نزدیک شدن به ماه محرم و متعاقب آن تاسوعا و عاشورای حسینی، تنوع و زمان برپایی مراسم نیز افزایش می یابد.
یکی از مهمترین آئین های عزاداری در آذربایجان، برپایی دستجات «شاه حسین گویان» است. این مراسم تقریباً در همه شهرها و روستاهای آذربایجان برگزار می‌شود. در این نوع عزاداری، مردان شهر از پیر و جوان گرفته تا میانسال و کودک، کنار هم، شانه در شانه و دست در دست هم در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را شب های محرم و در روزهای تاسوعا و عاشورا طی می‌کنند. یکی از اعضای هیات اشعار مذهبی، مداحی‌ها و نوحه‌های جانسوز را با آهنگ‌های دلنشین و حماسی قرائت می‌کند و شاه‌حسین گویان جواب می دهند. حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هایی که در میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.
در برخی دستجات، از طبل های بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه ها استفاده می شود. در برخی از دستجات، از چوب های بزرگی استفاده می‌شود و با حرکت دادن سریع آنها شاه‌حسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام (ع) و جنگ با دشمنان و شهادت در راه آرمان حسینی اعلام می دارند و به نوعی احساس نفرت خود نسبت به یزید و افکار پلید اُموی مانند تسلیم و ریا و نفاق را ابراز می کنند.
برخی از دستجات طبل و سنج ندارند. چوب دستی هم به دست نمی گیرند. بلکه آئین شاه حسین گویان به همان حرکت طولی و شانه به شانه هم و نوحه سرایی و سینه زنی بسنده می‌شود. (مانند دسته سینه زنی شتربان).
مراسم شاه حسین گویان و سینه زنان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته ها، تعداد افراد، توانایی نوحه خوانان، تنوع و سوز مرثیه ها و حتی شهرت مداحان و نوحه خوانان معروف هستند. به عنوان مثال هیات های: شتربان، کوچه باغ، تپلی باغ، اهراب، مارالان، قره آغاج ، ثقه الاسلام و حتی ولیعصر برای خود اسم و رسمی داشته و از سابقه ای طولانی برخوردارند.
برخی از دستجات، رسم جالبی هم دارند و آن، مهمان رفتن و انجام عزاداری در محلات همسایه و حتی محلات دوردست شهر است. بدین ترتیب، نوعی الفت و دوستی و وفاق در بین شهروندان ایجاد می شود ضمن آنکه محلات دیگر شهر نیز با نحوه عزاداری محلات همسایه آشنا می شوند و از فیوضات نوحه خوانی محلات دیگر بهره می برند.
در همه این عزاداری‌ها، ادای نذر و احسان نیز به راه است. از چایی گرفته تا شربت و نان روغنی و کیک و بیسکویت و حتی غذاهای آماده، سیب زمینی، شله زرد، ساندویچ، خرما و ...
برخی از افراد مومن و عزادار نیز در این منطقه، برنامه سالیانه ای برای خود و خانواده و حتی محله و شهر تعریف و ثبت کرده اند. به عنوان مثال برخی از خانواده ها در ظهر تاسوعا، ناهار نذری می دهند و استمرار این پخش نذور سبب شده تا قریب به اتفاق عزاداران و خانواده های دیگر بدانند که در این روز در فلان خانه، غذای آماده احسان می دهند. و یا برخی از خانواده ها، یکی از روزهای دهه اول و دوم محرم را به عزاداری و مرثیه سرایی برای یکی از یاران شهید امام حسین اختصاص داده اند و در این روز با دعوت از دوستان و هم هیئتی های خویش ضمن به راه انداختن دستجات سینه زنی، نذورات خویش را در این راه ادا می کنند. مانند: نذر حضرت علی اکبر، نذر علی اصغر، نذر حضرت ابوالفضل العباس و ...!
از صادقیه تا مظفریه: عزداری در بازار سرپوشیده و تاریخی تبریز
یکی از جالب ترین، بزرگترین و خاطره انگیزترین عزاداری های مردم آذربایجان، در یکی از اماکن تاریخی این شهر برگزار می شود. بازار تبریز از دیر باز کانون عبادت و مبارزه و مبلغ آئین های مذهبی بوده است. بازاریان تبریز نیز در موضوع سوگواری های حسینی همیشه پیشگام بوده اند. با توجه به قدمت تاریخی این مجموعه و عظمت آن، بخشی از مراسم سوگواری مردم آذربایجان در این محل برگزار می شود. تا جایی که اغلب رسانه های صوتی و تصویری و رادیو و تلویزیون این مراسم را به طور زنده پخش می کنند. در طی روزهای 8 تا 12 محرم، همه دستجات حسینی محلات مختلف شهر بر اساس یک برنامه از پیش ابلاغ شده به نوبت از درب بزرگ بازار صادقیه در جنوب بازار وارد محل شده و با حرکت آرام و نوبتی خود، در قلب این بازار یعنی بازار مظفریه به عزاداری می پردازند. این مسیر حدودا دو کیلومتری را عزاداران به سینه زنی، زنجیرزنی و نوحه خوانی طی می کنند. در این عزاداری ها از طبل و شیپور و عَلَم های بزرگ خبری نیست. اما همه عزاداران با سربندهای سیاه و جامه های بلند مشکی در سوگ حسین و یارانش ناله ها سر می دهند. معمولا سه نوع دسته عزاداری در این محل و در طی این روزها قابل تشخیص است. «هیات زنجیرزنان، دستجات عرب و دستجات عجم! »
دستجات عزاداری عرب و عجم با مکث و طمانینه سینه زده و حسین حسین و آه و فغان سر می دهند و بر سینه های باز و بی پوشش خود می زنند. دستجات عرب، معمولا با دو دست باز و گشاده سینه می زنند و دستجات عجم، یک دستی. با نگاهی به نحوه عزاداری این دستجات می توان تفاوت ها و شباهت های جالبی را هم مشاهده کرد.
جایگاه ویژه علمدار کربلا در عزاداری های آذربایجان
اما یکی از جالب ترین عزاداری های مردم آذربایجان در مورد حضرت عباس (ع) است. سوگواری مردم آذربایجان برای علمدار جانباز کربلا، از حال و هوایی ویژه برخوردار است. آذربایجانی ها ارادت خاص و اخلاص بی بدیلی به پیشگاه حضرت عباس دارند. برای همین، شما در این منطقه با کودکانی که نام آنها «عباس» یا «ابوالفضل» باشد زیاد برخورد می کنید. رنگ سبز عباسی هم در این منطقه به عنوان نماد علمدار کربلا، شهرت عام و خاص دارد. تا جایی که نوحه عباس که در دستجات حسینی خوانده می شود بی اختیار اشک زنان و مردان از پیر و جوان سرازیر شده و بر مظلومیت و وفاداری بی بدیل علمدار کربلا مویه سر می دهند.
امام حسین(ع) در کلام شهریار
یکی از مهمترین نوحه های ذکر شده در هیات ها، شعر زیبای استاد شهریار است:
حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار
بتول و مرتضی پیغمبر آغلار
(زمین و آسمان در عزای حسین می گریند، بتول و مرتضی و پیغمبر می‌گریند)
و یا این جمله بیشتر به گوش می رسد:
هانسی گروهون بئله مولاسی وار؟!
شیعه لرین حضرت عباسی وار؟!
(کدامین گروه چنین مولایی دارند؟! شیعیان مولایی چون حضرت عباس دارند)
سوگواری بانوان، پا به پای مردان
در ایام محرم و به ویژه در دهه دوم محرم، زنان و دختران آذربایجان نیز، با برپایی مجالس عزاداری و نوحه‌خوانی در منازل شخصی در این آئین‌ها، شرکت می‌کنند. آئین‌های عزاداری بانوان معمولا در بعد از ظهرها و خانه های شخصی و یا حسینیه‌ها برگزار می‌شود. آئین‌های عزاداری بانوان نیز به عنوان تقویم عزاداری‌های مردم این منطقه پای ثابتی در بین خانواده‌ها پیدا کرده و سالهای متمادی بر اجرای مرتب و سالانه آنها تاکید می‌شود. در آئین‌های زنانه نیز، بانوان مجلسی از مناقب یاران امام و شرح ایثار و شهادت خاندان سیدالشهدا و نیز فلسفه نهضت عاشورا سخنرانی می‌کنند.
آئین شبیه خوانی
یکی از زیباترین و پراحساس ترین آئین هایی که در جای جای آذربایجان برگزار می شود مراسم شبیه خوانی و تعزیه‌گردانی است که عمدتاً در روز عاشورا و گاهی در روز تاسوعا و حتی اربعین حسینی (به عنوان نمونه در شهرستان تسوج) برگزار می شود.
مطابق سنت برجای مانده از سالهای دور، گروهی از عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت با پوشیدن لباس های رنگی و بر پا داشتن خیمه های ویژه، حماسه عاشورا را بازسازی می کنند. گروهی لباس قرمز پوشیده و در نقش سپاهیان عمرسعد و شمر (لعنت ا... علیه) ظاهر می شوند و برخی دیگر، نقش یاران امام حسین(ع) را ایفا می کنند. عبارات شعرگونه و موزون و تعزیه ها و گفتگوهای میان یاران حضرت سید الشهداء و لشکریان کفر، یکی از زیباترین صحنه ها و تابلوهای رزمی جهان را به تصویر کشیده و نشانگر ایثار و شهادت طلبی امام و مظلومیت خاندان او و شقاوت قاتلان اوست.
در برخی از شهرها و روستاها، با بهره گیری از صحنه های بدیع و ابتکاری و اشعار، نوحه‌ها و مرثیه‌های سوزناک، شور وصف ناپذیر ارادت به بارگاه اباعبدا... الحسین در بهترین ردیف و قافیه به سرایش در می‌آید.
آئین های بعد از عاشورا
عزاداری های حسینی با شور وصف ناپذیر، در شب‌های دهه اول محرم به اوج خود می رسد و تا روزهای تاسوعا و عاشورا و حتی سومین روز از شهادت سیدالشهدا ادامه می‌یابد. بر طبل کوبیدن و چنین حرکت های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می‌یابد و با نوای اذان ظهر روز عاشورا به پایان می‌رسد. از بعد از ظهر عاشورا، مراسم خیابانی و عزاداری‌های محله‌ای، به داخل مساجد منتقل می‌شود. معدود دستجات هم، به نشانه عزاداری و سوگواری از حادثه کربلا، با پای برهنه، آغشته کردن لباس خود با گِل و کاه گل، زمین گذاشتن طبل، چوب و سنج و بیرق‌های رنگی، در دست گرفتن شمع‌های روشن، شام غریبان کاروان داغدار و ماتم زده امام حسین (ع) را به عزا می‌نشینند.
احسان و نذورات عاشورایی
قربانی کردن گوسفند و احسان و صدقه دادن و ادای نذر، از معنوی‌ترین و خالصانه‌ترین آئین‌های مردم آذربایجان است. پخش ناهار و نان و چای و شربت و آش و شله زرد و سایر خوراکی‌ها، اهدای تجهیزات مربوط به آئین شبیه خوانی، لوازم مورد نیاز دسته‌جات و مساجد و هیات‌ها همه و همه، در این ماه عزیز رونق می‌گیرد. در این ایام، شیفتگان حسین( ع) برای پذیرایی از عزاداران از هم سبقت می‌گیرند.
جاری خون ایثار و شهادت بر پیکر جامعه
نذرها و نیازها، به همراه دست های دعا، شفاعت طلبی و دست به دامن شدن ها، اینک بعد از 1400 سال از آن حماسه عظیم، گویای این نکته است که هنوز خون ایثار و آزادگی در برابر ذلت و تسلیم در کالبد جامعه اسلامی، جریان دارد.
قیام حسین(ع) حرکت ابا عبدالله و حماسه کربلا، زیباترین تصاویر، ماندگارترین روایت، موزون ترین شعر عشق و گویاترین تابلوی معرفت و قرب الی الله است که همواره در رگهای مردم آذربایجان و ایران زمین جریان خواهد داشت.
این حسین کیست که عالم همه دیوانه ی اوست
این چه شمعی است که جان ها همه پروانه ی اوست