عصر سه شنبه (30 آذر ماه) همايش «اربعين» به همت بسيج دانشجويي دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران با حضور جمعي از اساتيد دانشگاه و كارشناسان مسائل اجتماعي برگزار و در آن پديده پياده روي اربعين بررسي شد.
حجت الاسلام والمسلمين پارسانيا دراين همايش در مورد پياده روي اربعين گفت: از پديده پياده روي اربعين مي توان به روش شناسي مطالعات اربعين و لزوم تكثر روش شناسي از واقعه اربعين به خاطر گستردگي آن رسيد. اين روش شناسي مطالعات اربعين بايد در مورد مناسك ديني هم به كار برود كه اين مربوط به جامعه شناسي ديني است و تاكنون مورد غفلت واقع شده است.
اين استاد دانشگاه تهران در ادامه با اشاره به اينكه اين پديده را مي توان با چند روش بررسي كرد؛ افزود: اول اينكه زيارت اربعين را به عنوان يك امر تكويني كه در قلمرو تكوين مراد خداوند قرار مي گيرد بررسي كنيم كه اين بعد مربوط به بعد الهي و عرفاني اربعين مي باشد و در قلمرو رفتار فردي نيست.
وي با اشاره به اين روش گفت: اين روش همان چيزي است كه به گفته ملاصدرا جغرافياي ملك با ملكوت در هم تنيده شده است. انسان كافر خود آتش متحرك است ولي انسان مومن بهشت متحرك و اين همان چيزي است كه پيامبر مي گويد من از فاطمه بوي بهشت استشمام مي كنم.
اين عضو هيئت علمي دانشگاه تهران با اشاره به ساحت ديگري از روش شناسي مطالعه اربعين گفت: ساحت ديگر در بررسي اربعين و مناسك ديني اين است كه از اين جهت مورد توجه قرار مي گيرند كه اين مراسم فعل انساني است و انسان به عنوان يك كنش گر مطرح است. البته خود اين ساحت داراي يك دوگانگي است كه اولين آن به لحاظ تجويزي به موضوع اربعين مي پردازد و اين مسائل مطرح مي شود كه آيا فردي كه اين كار را انجام مي دهد كار خوبي انجام داده يا خير؟ كار واجبي انجام داده يا مستحب يا مباح؟ در واقع اين ساحت شريعتي مناسك اربعين است.
حجت الاسلام والمسلمين پارسانيا در مورد اين روش افزود: در اين بعد در واقع ما اربعين را به لحاظ ديني مي شناسيم نه به لحاظ واقعيت وجودي آن و روش اين ساحت رجوع به روايات است.
وي در مورد دوگانگي دوم اربعين به عنوان يك فعل انساني گفت: از لحاظ اينكه اربعين فعل انساني است اين حوزه مربوط به عمل انسان هاست و اين يك پديده و مطالعه تاريخي و ميداني است. در اين روش به يك مطالعه پديده زماني و مكاني مي پردازيم. در اين بعد به اين مي پردازيم كه چه كساني مخالف آمدن مردم بودند و چه كساني موافق. وقتي با آمدن آنها مخالفت شد كنش گران چه كردند؟ آيا از رفتن منصرف شدند و يا تهديد؟ و اگر به زيارت رفتند توسط تهديدكنندگان چه برخوردي با آنها شد؟
حجت الاسلام والمسلمين پارسانيا در اين مورد افزود: احكام در اين حوزه را نبايد با هم خلط كرد يعني كه اگر در مقطعي تاريخي كنش گران به اين تجويز عمل كردند و در دوره اي ديگر عمل نكردند نبايد آن را به شريعت نسبت داد و اين همان سفري است كه در مطالعه مناسك ديني ممكن است رخ بدهد و رخ هم داده است.
در ادامه اين نشست دكتر محسن حسام مظاهري پيرامون اين موضوع كه چرا اربعين براي ايراني ها جذاب است، سخنراني كرد.
وي در مورد پديده اربعين گفت: ادبيات پياده روي اربعين در ايران كمتر از يك دهه عمر دارد و به همين جهت بيشتر در مورد آن پرسش داريم تا اينكه بخواهيم تحليل كنيم و به همين جهت فعلا نيازمند جمع آوري داده در مورد اين موضوع هستيم.
حسام مظاهري در مورد آئين هاي موجود در جامعه گفت: عملا شاهد وجود دو نوع آئين در جامعه هستيم يك دست آئين ها توسط خود دين تشريح شده اند و فرم شان با جزئيات در متون ديني آمده است و يك دسته آئين ها هم فرم سيال دارند و اين فرم تاثير گرفته از شرايط اجتماعي، جغرافيايي و ساير عوامل است و به خاطر همين در يكي از بافت هاي فرهنگي نخل نقش زيادي در آئين عزاداري دارد و در بافت ديگر قمه زني رواج پيدا مي كند.
وي در ادامه افزود: معمولا آئين هاي دسته دوم براي دين داران جذاب تر هستند چون مي توانند در آن دخل و تصرف كنند و به همين جهت است كه با بعضي از افراد روبرو مي شويم كه به پياده روي اربعين مي روند ولي نماز نمي خوانند.
حسام مظاهري در مورد جذابيت هاي اربعين گفت: نكته اي كه معمولا مورد توجه زائران ايراني قرار مي گيرد و داراي جذابيت است تفاوت هاي ناشي از بافت فرهنگي و عشيره اي عراق با ايران است براي مثال تفاوت در نحوه دادن نذري ها؛ تفاوت در نمازهاي ديني و سياسي كه در طول مسير پياده روي مشاهده مي شود.
وي در ادامه گفت: ايرانيزه كردن عراق و گفتمان هاي آن از كنترل ايران خارج است چون عوامل كنترل كننده آن خارج از دست ايران است و به همين جهت نمي توان با عنوان شيعه انگليسي يا اسلام آمريكايي مانع حضور و فعاليت عده اي در اين آئين و مراسم شد و از اين منظر مي توان گفت اربعين بزرگترين صحنه اي است كه تكثر گفتمان شيعي را نشان مي دهد.
حسام مظاهري همچنين به برخي از جذابيت هاي خرد اربعين پرداخت و گفت: از طرف ديگر مجموعه جذابيت هاي خردي تشكيل مي دهد كه نمي توان آنها را ناديده گرفت مثلا اين جذابيت خرد كه از لحاظ اقتصادي معمولا اين زيارت براي زائر ارزان تمام مي شود و يا اينكه جنگ تحميلي ارتش بعث بر چگونگي اين پديده در زمان كنوني نمي تواند بي تاثير باشد هر چند كه در اين زمينه بايد تحقيق بيشتري انجام شود.
در ادامه دكتر سيدمهدي اعتمادي فر حول موضوع اربعين؛ بحران ها و فراخوان هاي امر قدسي به سخنراني پرداخت و به اين نكته اشاره كرد كه آمارها نشان مي دهد ميزان حضور مردم در مناسك ديني جمعي طي دهه هاي اخير كاهش يافته است ولي در بعضي مناسك و از جمله اعتكاف ها و پياده روي هاي اربعين اين آمار رو به رشد بوده و بعضا اين رشد هم يك رشد انفجاري بوده است.
وي گفت: به نظر مي رسد با ارجاع به خود يك مناسك خاص؛ به الگو و تدوين كاملي نمي توان دست يافت بلكه بايد به بافت ها و زمينه هاي موجود هم توجه كرد.
اعتمادي فر در مورد بافت ها و زمينه هاي موجود موثر در پديده پياده روي اربعين گفت: امروزه افراد در زندگي فردي خود با نوعي عدم اعتدال به خاطر بحران هاي موجود روبرو هستند و از طريق حضور در يكسري از مناسك جمعي مي توانند تا حدي تاثير اين نيروهاي اجتماعي نامتعادل را كاهش دهند به عبارتي هر چه اين نيروهاي اجتماعي نامتعادل كننده در زندگي اجتماعي افزايش يابد؛ رغبت به اين گونه مناسك و مراسم جمعي بيشتر مي شود.
اعتمادي فر در ادامه افزود: جالب اينكه مناسكي چون نماز جمعه و نمازهاي جماعت نمي توانند دواي اين درد موجود ناشي از بحران ها باشند؛ چون همه سلايق را در برنمي گيرند و منحصربفرد نيستند.
وي در مورد شكل هاي دين داري به اين نكته اشاره كرد كه فرم هاي دين داري رو به تغيير و تحول است و هر مقدار ابهام در ارزش هاي اساسي دين داري افزايش يابد اين فرم هاي تحول يافته تر بيشتر مورد توجه قرار مي گيرد و به همين جهت است كه حضور گسترده مردم در پياده روي اربعين به معناي بيشتر شدن ميزان دين داري افراد جامعه نيست بلكه به آن جنبه منحصربفرد بودن اين مناسك برمي گردد.
اعتمادي فر با اشاره به موارد ديگري از اين دست گفت: اتفاقي چون حضور دسته جمعي در مقبره كوروش نيز از همين دسته است كه درصدد كاهش اثر دردهاي ناشي از بحران هاست.
اعتمادي فر در ادامه در مورد راهپيمايي اربعين گفت: معمولا كساني كه در راهپيمايي اربعين حضور مي يابند مي خواهند با حضورشان امنيت جمعي خود را در كشورشان افزايش دهند و به همين جهت شركت كنندگان حيثيت وجودي و اوليه زندگي خود را در حضور در اين مراسم مي بينند.
وي افزود: حضور گسترده در اين گونه مراسم هاي منحصربفرد به زمينه هاي بحراني غيرمترقبه اي برمي گردد كه مي تواند ناشي از شرايط منطقه اي خاورميانه باشد و يا ناشي از بعضي شرايط داخلي. يادآوري كردن از مراسم اربعين تحت عنوان رزمايش نمادين مي تواند گوياي شرايط خاص خاورميانه باشد.
وي در جواب يكي از حضار با اشاره به ساير پديده هايي چون هيئت ها و برخي مداحان گفت: به خاطر وجود همين بحران هاست كه هيئت هايي كه معمولا نظم و انسجام روتين و مشخص ديني ندارند؛ بيشتر مورد استقبال قرار مي گيرند براي مثال هيئت ديوانگان كاشان هيئتي است كه مراجع آن را چندان قبول ندارند ولي مورد استقبال زيادي قرار مي گيرد و يا مداحي مثل سيدجواد ذاكر به خاطر اين شرايط به قطبي در مراسم هاي عزاداري تبديل مي شود.
در ادامه اين نشست دكتر جبار رحماني به بيان موضوع زيارت و صورت بندي تاريخي هويت شيعي پرداخت و گفت: تشيع به خاطر دور شدن از سيستم مركزي در طول تاريخ درصدد برآمدن آئين هاي خود بوده است. تشيع بيش از اينكه خود را حول كعبه تشكيل دهد؛ خود را حول بارگاه ها تشكيل داده است و كربلا مهمترين اين بارگاه هاست.
وي گفت: تاريخ تشيع پر است از تنش ها و سختي ها و به خاطر همين است كه در برخي مقاطع تاريخ مي بينيم دست زائر امام حسين عليه السلام را قطع مي كنند و يا او را خيلي اذيت مي كنند در حالي كه اين اتفاقات بد در مورد رفتن به حج وجود نداشته است.
رحماني در ادامه افزود: كربلا يك معدن پر از راز و رمز براي شيعيان است كه هرچه سخت گيري هاي نسبت به آن زيادتر شود اين حالت راز و رمزگونه كربلا افزايش مي يابد.
در ادامه اين همايش محسن امين، دانشجوي كارشناسي ارشد دانشگاه تهران به ارائه مطالبي پيرامون پايان نامه خود پرداخت.
وي در مورد پايان نامه خود كه با عنوان «پياده روي اربعين به مثابه ارتباطات آئيني شيعي» بود، گفت: در اين پايان نامه چون نظريه خاصي پيدا نشد كه اربعين را با آن بررسي كنيم؛ روش مردم نگاري را انتخاب كرديم و كار مردم نگاري بيشتر به توصيف مي پردازد.
امين با اشاره به نتايج تحقيق خود گفت: در اين تحقيق سه مفهوم مركزي از ديد سه طيف اصلي مراسم زيارت اربعين استخراج شد. زائران، مجريان و مروجان سه طيف اصلي مراسم زيارت اربعين هستند و سه مفهوم مركزي استخراج شده هم عبارتند از محبت اهل بيت، نمايش جهاني و هويت شيعي.
وي در پايان افزود: در هر سه طيف تمايل به يك نمايش جهاني براي اثبات هويت شيعي وجود دارد. شيعه در طول تاريخ غالبا از قدرت دور بوده و مورد ظلم قرار گرفته و آئين اربعين فرصتي را پديده آورده كه شيعه براي تثبيت هويتش كه در طول تاريخ نتوانسته آن را اثبات كند؛ درصدد اثبات آن برآيد.
