بسط و تعمیق مدرسه اهل بیت با تدبیر امام باقر علیه السلام
از صبح‌دم عاشورا در دامن معلمی که نقش آفرین عرصه جهاد فکری و حافظ خون شهیدان آن معرکه خونین بود، رشد یافته و تمام وجودش بیش از سی سال جرعه نوش اسرار وآلام کربلا از پدر بود و همه آن مصائب و جراحت‌ها را که بر قلب و روح پدر جاری و باقی بود، چشید.
در دامن پدر آموخته بود که کربلا آغاز نهضتی و مدرسه‌ای است که باید آرمان های نبوی و علوی را در آن پی‌جویی کرد و اندیشه و ارزش‌های اسلام را اعتلا بخشید.
لذا در سخت ترین شرایط در دوران استبداد و خفقان ظالمانه مروانیان از سال ۹۵ تا سال ۱۱۴ هجری سکان رهبری شیعیان را به دست گرفت. چون پدر که بعد از نهضت خونین و الهی عاشورا، رغم همه تنگناها جبهه فرهنگی و علمی را گشود تا اندیشه و ارزش‌های مکتب اهل بیت علیهم السلام بسط و تعمیق یابد. امام باقر علیه‌السلام در ادامه این نهضتی که بعد عاشورا با جهاد فکری و فرهنگی امام سجاد عليه‌السلام آغاز شده بود، با تلاش و جهاد علمی و با تربیت نخبگان به تقویت بنیه‌های معرفتی آن پرداخت. انسان‌های اهل اندیشه و فرهیخته زیادی را تربیت و رشد دادند. چنان‌چه حسب گزارش‌های تاریخی معتبر ۴۶۲ شخصیت فرهیخته علمی و اندیشمند از ملیت‌های مختلف را از شاگردان و تربیت شدگان آن حضرت نام برده‌اند.۱
مرجعیت علمی امام در جامعه اسلامی تا بدانجا بود که جمعی از اندیشمندان از پیروان مذاهب اسلامی او را به دلیل وسعت علمش می‌ستودند و برای تعلیم به نزدش می‌رفتند.
انبوه روایات در زمینه‌های فقه، اعتقادات ، اخلاق و تربیت و دیگر علوم اسلامی که از محدثان شیعه و اهل سنت بر جای مانده، گواه مقام و منزلت و تلاش بی‌وقفه حضرت است.
اوج گیری فعالیت علمی و فرهنگی امام به تناسب شرایطی بود که شیعیان و جامعه بدان نیاز داشتند. چون قلمرو پهناور اسلامی آن روز در اوج فرقه گرایی، افراطی‌گرایی و تفریط قرار داشت. که خود تهدیدی بود علیه موجودیت اندیشه و هویت اسلامی. پیروان‌مکتب اهل بیت در چنین اوضاعی لازم بود اولاً هویت فرهنگی خویش را به درستی و دقت و ظرافت بشناسند و ثانیاً بدان شناخته و تعین یابند.
از سوی دیگر، هجوم اندیشه‌ها و آرای جدید از مکاتب غیر اسلامی به دلیل باز شدن مرزهای کشورهای بزرگ و صاحب فرهنگ و پیشینه تمدنی و ادیان مختلف به دلیل فتوحات و ارتباطات گسترده و چه به سبب جاذبه های دینی، فرهنگی،علمی و بازرگانی امام و همه نخبگان دینی و فرهنگی را واداشت به ایمن سازی فکری جامعه و مسلمانان همت بگمارند.
امام علیه‌السلام با درک این شرایط و ضرورت، با ژرف‌اندیشی، برای هویت بخشی به شیعیان و دفاع از اندیشه اسلامی در مقابل جریان‌های جدید غیر دینی ، التقاطی، الحادی وانحرافی، نهضتی علمی و فرهنگی را بر شالوده آموزه‌های وحیانی و سنت نبوی بنیان نهاد. بی تردید پیش نیاز آن ایجاد سرمایه انسانی وارسته و اندیشمندی بود که رهاوردش تکوین و رشد مدرسه فقه و حدیث و کلام شد که خود مهد تربیت اندیشمندان بزرگ و متعهد گردید. شخصیت‌های بزرگی از اهل فکر و دانش همانند: زُرارِة بن اَعیَن ممتازترین شاگرد امام باقر علیه السلام و از برجسته‌ترین متکلمان، محدثان، فقیهان و از رهبران بزرگ دینی در عراق بود و از تدوین کنندگان مکتب حقوقی شیعه به شمار می‌رود. محمد بن مسلم بن ریاحی الطائفی از معتمدترین و موفق‌ترین شیعیان در عراق و راوی هزاران حدیث از امام است. او در کنار علم حدیث در حقوق و قضا نیز تبحر و دانش فراوان داشت. ابوبصیر لیث البختری فقیه بزرگ، کمیت اسدی شاعر نامدار و برجسته شیعی و ابوحمزه ثمالی، از فقیهان و محدثان و عارفان بزرگ شیعه، از جمله این ستارگان مدارس فکری و علمی امام هستند.
در کنار این جهاد و تلاش ایجابی، مبارزه و نفی و نقد اندیشه های انحرافی و توجیه‌گر وضیعت ناهنجار و ظالمانه حکومت و فرقه‌ها همانند قدریه، مرجئه، غلات، مهدویت دروغین و عالمان وابسته و متملق همراه با نفی مشروعیت حکومت پرداخت.۲
در کنار این تلاش عظیم علمی و فرهنگی، هوشمندانه با اتخاذ تقیه به عنوان استراتژی حفظ اقلیت و سپر امنیتی برای شیعیان- با توجه به جریان تندروی که از سوی برخی گروه‌های شیعی در حال شکل گیری بود، همراه با دفاع عقلانی از اندیشه و مکتب اهل بیت علیهم‌السلام به حفظ و بسط فرهنگ و مدرسه اهل بیت علیهم السلام پرداخت و موجب گسترش پهنه جغرافیایی و تعداد شیعیان شد و در این راه موفق گردید نهضتی بزرگ را با تربیت سرمایه انسانی والا و ارزشمند و با اتخاذ راهبرد درست بنا نهد و بسط دهد و با تولید اندیشه و گسترش فرهنگ، در مانایی مکتب اهل بیت‌علیهم‌السلام نقش محوری داشته باشد.
- حمید احمدی
- --------------------
- ۱-بنگرید به رجال کشی، ص۷۵
- ۲-انساب الاشراف، به کوشش محمد حميدالله، ج۱، ص۲۶.