حج در گفتمان انقلاب اسلامی
(به مناسبت چهل و پنجمین فجر انقلاب اسلامی)
انقلاب اسلامی با جوهره فرهنگی و برخاسته از مکتب اهل بیت علیهم السلام دوره نوی در حیات اجتماعی و سیاسی و دینی مردم ایران گشود. بسیاری از مناسک و آئین‌‌های مذهبی احیا و موقعیتی ممتاز یافتند.از جمله آن‌ها، مناسک حج است که به یک عبادتی فاخر و خالق فرصت‌ها و ظرفیت‌های بی‌شماری برای جامعه اسلامی شد.
فرصتی برای تبیین مبانی و آرمان‌ها و مقاصد انقلاب اسلامی و هم بستری برای بالندگی و رشد معنویت. بدین سبب در کانون توجه رهبری انقلاب اسلامی ایران قرار گرفت.
انقلاب اسلامی که طلایه دار وحدت و همگرایی امت اسلامی بوده، نمی‌توانست به این فرصت کم نظیر که قلوب مسلمانان با آن پیوند خورده و دیدگان امت اسلامی بدان دوخته شده بی‌تفاوت باشد. لذا حج در کانون توجه سیاست‌های فرهنگی‌و بین‌المللی انقلاب اسلامی قرار‌گرفت و احیای حج ابراهیمی- محمدی از رسالت‌های نظام برخاسته از انقلاب اسلامی قرار گرفته و به گفتمان رسمی دینی بدل گشت و در ساختار سیاسی و فرهنگی موقعیتی خاص یافت و رهبری انقلاب اسلامی بعد پیروزی انقلاب، بلندپایگانی از علما و رجال سیاسی را برای اداره حج منصوب کرد تا برای تحقق حجی با این رویکرد اندیشه و اقدام نمایند. رهبر بزرگ انقلاب اسلامی هر ساله با صدور بیانیه‌ای به تبیین این گفتمان پرداخت و بعد ارتحال رهبری انقلاب اسلامی، خلف صالح ایشان نیز بر این سیاست و رویکرد پای فشرد .
خوانش این گفتمان صفحه‌ای می‌گشاید تا از روح و بنیان و اساس آن فاصله نگرفته و قدردان این رهاورد بزرگ انقلاب اسلامی باشیم.
دهه مبارک فجر انقلاب اسلامی فرصت مغتنمی است تا این بازخوانی و تبیین زوایای آن انجام پذیرد و متولیان و اهل نظر برای حفظ استیلا و هژمونی و صیانت این گفتمان تدبیر و اندیشه نمایند.
در این نوشته در مجال اندک به برخی از مختصات و مولفه های این گفتمان می‌پردازیم.
● گفتمان انقلاب اسلامی
گفتمان و اندیشه بر آمده از انقلاب اسلامی که بر قواعد اندیشگی مکتب اهل بیت علیهم السلام و اسلام ناب محمدی استوار بوده بر درآمیختگی دین و دنیا و سیاست و عبادت تأکید دارد. این اندیشه نگاه تک ساحتی به امور عبادی و سیاسی را نفی می‌کند. و در اندیشه رهبری بزرگ این انقلاب،" اسلام یک دین عبادی سیاسی است که در امور سیاسی‌اش عبادت منضم است و در امور عبادی اش سیاست".[۱]
چند ساحتی بودن شریعت اسلامی جاذبه‌هایی خاص به اسلام می‌دهد که مسلمانان را به جای جستجو و چاره‌جویی برای آلام فرهنگی و اجتماعی به جای روی آوردن به بیگانه متوجه درون‌مایه‌های دینی خود می‌کند.
"حج فریضه ای است که مهم‌ترین گرفتاری‌های سیاسی امت اسلامی در آن قابل حل است. بدین معنی، حج فریضه‌ای سیاسی است و خصوصیات آن ، این را به روشنی نشان می‌دهد.
حج فریضه امت ، فریضه وحدت، فریضه اقتدار مسلمین، فریضه اصلاح فرد و جمع و در یک کلمه فریضه دنیا و آخرت است.[۲]
گفتمان شکل گرفته بربنیاد اندیشه انقلاب اسلامی، یعنی اسلام سیاسی است که جوهره‌اش بر جامعیت اسلام و عینیت سیاست و دیانت و توأمان بودن دین و سیاست استوار است.
● گفتمان حج ابراهیمی - محمدی
این گفتمان در حج که با عنوان "حج ابراهیمی- محمدی" طرح و ارائه گردید مبتنی بر درآمیختگی ابعاد سیاسی و معنوی است و غیریت خود را برابر اندیشه‌ای قرار داده که حج را تک بعدی و محصور در عبادت می‌داند. همچنین در تقابل با گفتمان التقاطی که حج را صرفا بر امور دنیوی محدود می‌کند و نیز در برابر گفتمان اسلام آمریکایی که اسلام را تهی از معانی و محتوای سیاسی آن و اسلام منزوی و فردی معرفی می‌کند ، قرار داده است.[۳]
این گفتمان نیازمند تبیین و ارائه فلسفه و مبانی نظری آن از فرصت‌ها و تریبون‌های مختلف است که خود حج و ایام منتسب به آن و ظرفیت‌های علمی و فرهنگی در حج مجال ارزشمندی فراهم آورده و آن را به یک رسانه بزرگ و معتبر جهانی و رسا بدل ساخته است.
امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی در جمع کارگزاران و علما و مسئولان حج و با صدور بیانیه هایی که منشور رسای این گفتمان می‌باشند، به تبیین این امر اقدام کرده‌اند. امام خمینی در یکی از این فرصت ها می‌فرماید:
" یکی از فلسفه‌های بزرگ حج قضیه بعد سیاسی اوست، که دست‌های جنایت‌کار از همه اطراف برای کوبیدن این بعد در کار هستند و تبلیغات دامنه‌دار آن‌ها مع‌الاسف در مسلمین هم تأثیر کرده است که مسلمین سفر حج را بسان یک عبادت خشک و خالی، بدون توجه به مصالح مسلمین می‌دانند. حج از آن روزی که تولّد پیدا کرده است، اهمیت بعد سیاسی‌اش کمتر از بعد عبادی‌اش نیست، بعد سیاسی علاوه بر سیاستش خودش عبادت است".[۴]
مبانی این گفتمان برگرفته از سنت و سیره پیامبر خدا صلوات الله علیه و ائمه علیهم السلام است که امام و رهبری انقلاب اسلامی در جای جای بیان و بیانیه‌شان بر این امر تاکید دارند.
●دال مرکزی حج در گفتمان انقلاب اسلامی
دال مرکزی این گفتمان توحید و برائت از مشرکین است. امام خمینی(ره) در ترسیم این گفتمان از حج، می نویسد:
"اینجا محل نشر توحید و نفی شرک است."[۵]
این نکته کانونی در حج قبل از پیروزی انقلاب اسلامی مغفول و متروک شده بود. چنان‌چه حضرت آیه الله جوادی آملی که بر این گفتمان سخت متعهد و معتقد است ، می‌گوید:
"این اعلان و پیام قبل از قیام حضرت امام راحل ( قدس سره) فراموش شده بود، یعنی همه به مکه می‌رفتند و حج را انجام می‌دادند اما برائت از مشرکین در حج مطرح نبود. حضرت امام( قدس سره) این کار را زنده کرد. این کار آسانی نیست که انسان هم با قدرت شرق و هم با قدرت غرب درافتد و به هر دو بگوید: نه"[۶]
انقلاب اسلامی این عنصر و رکن اساسی معارف حج که سالیانی به انزوا رفته بود را احیا و مورد اهتمام حج‌گزاری جمهوری اسلامی قرار داد تا جایی که اعلام شد که حج بی برائت حج نیست.[۷]
●وحدت از دال‌های حج در گفتمان انقلاب اسلامی
وحدت امت اسلامی از دیگر دال‌ها و مؤلفه‌های برجسته گفتمان حج ابراهیمی- محمدی است که روح و جوهره گفتمان انقلاب اسلامی می‌باشد.
یکی از علمای بزرگ در تبیین این امر می‌گوید: "کار اول، عبارت از تطهیر حرم از شرک و مشرکان، و کار دوم، عبارت از تنزیه امت اسلامی از نزاع و اختلاف است و در عصر کنونی نیز ، حضرت امام راحل هر دو کار را انجام داد: ۱-برگزاری مراسم برائت از مشرکین ۲- دعوت به وحدت از همه فرقه‌های اسلامی.[۸]
در گفتمان انقلاب اسلامی،حج مطلوب، در همان حال که مظهر و تجلی‌گاه معنویت است، باید رهاوردش بیداری و اتحاد امت اسلامی باشد.
"حج از یک طرف مظهر معنویت است. ارتباط با خدا و آشنا شدن دل با آیات الهی و نزدیک شدن هرچه بیشتر انسان به خدا از یک طرف مظهر وحدت است و یک‌پارچگی امت اسلام.'"[۹]
●اهتمام به مسائل جهان اسلام از دیگر مولفه های حج درگفتمان انقلاب اسلامی
در موسم حج فرصت و عرصه‌ای برای تبادل اطلاعات و اخبار و طرح مسائل مهم جهان اسلام و مسلمانان است.
انقلاب اسلامی به دلیل بعد جهان‌گرایی‌اش همواره این مولفه مهم را در جوهره خود داشته و از مجال‌های بين‌المللي برای ارائه و عرضه آن تلاش کرده است.
طرح مساله فلسطین از همین دست مسایلی است که در حیات انقلاب اسلامی ایران در راس مهم‌ترین مسائل جهان اسلام قرار داشته و رهبران انقلاب اسلامی در تمامی بیانیه ها و اعلام مواضع با اولویت به آن پرداختند و گردهمایی ها و محافلی برای آن رغم همه محدودیت‌ها و تضییقات کشور میزبان برپاکردند.
امام خمینی (ره) در پیام‌شان برای کنگره حج خطاب به حاجیان می‌نویسد:
برای آزادی فلسطین از چنگال صهیونیسم، دشمن سرسخت اسلام و انسانیت، چاره‌اندیشی کنید. از مساعدت و همکاری با مردان فداکار که در راه آزادی فلسطین مبارزه می‌کنند غفلت نورزید.[۱۰]
حضرت آیةالله خامنه‌ای نیز در تمامی پیام های سالانه حج‌شان این مولفه را با صراحت بیان کرده اند :
" مسأله حج و استفاده از همه ظرفیت‌های این واجب عظیم الهی برای حال مسلمین جهان و همه کشورهای اسلامی، بسیار مهم است و هرچه بتوان در این زمینه، کار و تلاش و خدمت کرد، با ارزش است.[۱۱]
●معنویت از دال‌های حج در گفتمان انقلاب اسلامی
معنویت بن مایه ابعاد اجتماعی و سیاسی حج در گفتمان انقلاب اسلامی است و بدون حصول ابعاد معنوی،تحصیل ابعاد دیگر آن را هم غیر ممکن می دانند و مهم‌تر آن‌که از دیدگاه حضرت امام(ره)مراتب معنوی حج صرفا در انجام دستورات شرعیه و عمل دقیق به مناسک حج می باشد و این عنصر را مایه حیات جاودانه یعنی همان حیات طیبه اسلامی می‌دانند.
"مراتب معنوی حج که سرمایه جاودانه حیات است و انسان را به افق توحید و تنزیه نزدیک می‌‌نماید. حاصل نخواهد شد مگر آن‌که دستورات عبادی حج به طور صحیح و شایسته و موبه مو عمل شود.[۱۲]
البته معنویت در این گفتمان مبتنی بر بنیاد تعالیم قرآن و سنت است.
معنویت که همان روح عبادت و اظهار عبودیت در برابر خداوند است که در سراسر و تمامی اجزای مناسک حج جاری است.
● حج در گفتمان انقلاب اسلامی تجسم زیست آرمانی و موحدانه
حج یک صحنه پویا و نمادی از زیست موحدانه مسلمانان است تا با تمرین و ممارست در آن امکان و توانی برای بازیافت و ترسیم و تقویت آن زندگی توحیدی و حیات طیبه در میان مسلمانان فراهم شود.
این مولفه از ارکان مهم رویکرد تمدنی حج است. چون تشکیل مدنیت اسلامی نیازمند حاکمیت توحید و جاری شدن زیست موحدانه است که بر فضایل اخلاقی و معنویت استوار است.[۱۳]
این نگاه رهبری انقلاب اسلامی بر مبنای همین گفتمان است که در پیام‌شان بدان تصریح می‌کند:زندگی در آیینه حج یک سیر دائمی بلکه یک یک صیرورت دائمی به سوی خداست و حج آن درس همیشه زنده عمل سازنده است که اگر به هوش باشیم راه و رسم زندگی ما را در صحنه عملی و روشن ترسیم می‌کند. میعادی همگانی ، هر سال تشکیل می شود تا مسلمانان در آن محیط وحدت و تفاهم و در پرتو ذکر الهی، راه و جهت زندگی را بیاموزند.[۱۴]
در این مدرسه بزرگ الهی ، شبکه‌ای گسترده از اعتمادسازی، ترویج معنویت و فضائل اخلاقی، ارتباط اجتماعی و تعاون و همکاری‌های جمعی در ظل نام خدا و بر محور توحید شکل می‌گیرد و تعمیق می‌یابد. این خصائص است که حج را به یک اردوگاه بزرگ تربیتی برای حامعه تمدنی اسلام تبدیل کرده است.
به یمن انقلاب اسلامی این روح پرجاذبه حج احیا و دل‌ها و اذهان جوامع اسلامی خاصه اصحاب فکر و اندیشه را متوجه خود ساخت.
● راهبردی بودن حج در گفتمان انقلاب اسلامی.
در گفتمان انقلاب اسلامی حج یک امر راهبردی و استراتژیک است[۱۵]
چون فرصت ها و سرمایه‌هایی خلق می‌کند و امکانی‌فراهم می‌سازد تا بسیاری از ایده‌ها و سازو‌کارها برای ایجاد امت اسلامی و تمدن اسلامی که آرمان نهایی انقلاب اسلامی است محقق شود.
این امر سبب شده تا انقلاب اسلامی به حج به عنوان یک امر راهبردی بنگرد و آن را از مقوله استراتژیک ببیند.رهبر معظم انقلاب اسلامی در این خصوص می گوید:
"حج یک کار استراتژیک و اساسی برای ماست.صرفا این نیست که برویم آن را به عنوان یک فریضه انجام دهیم و برگردیم و در واقع از سر وا کنیم، نه! حج یک فرصت و میدان است و به این چشم به آن نگاه کنیم.[۱۶]
این نگاه راهبردی به حج یعنی استفاده از ظرفیت حج برای بسط اندیشه و گفتمان انقلاب اسلامی است به عبارت دیگر حج ابراهیمی- محمدی از رهاورد انقلاب اسلامی و تبلور گفتمان آن است و به همین جهت مسئولیت های زیادی را متوجه مسئولان نظام اسلامی در حفظ و بسط این گفتمان و اقامه حج ابراهیمی- محمدی می‌سازد. بی‌تردید حاکم ساختن نگاه راهبردی نیازمند کاربست ساز وکارهای مناسب با مشارکت اندیش‌ورزان و تدوین و روزآمد سازی مستمر راهبردها متناسب و در تراز انقلاب اسلامی و پیشران تمدن اسلامی است.
◇حمید احمدی
۱۴ بهمن ۱۴۰۲
◇ منابع:
۱- امام خمینی (ره)، صحیفه حج، ج۱، ص۵۵.
۲- مقام معظم رهبری، صحیفه حج، ج۲، ص۱۴۵.
۳-ر.ک: امام خمینی، صحیفه حج، ج ۱ ص۱۱۲و ۱۵۷و آیه الله خامنه‌ای صحیفه حج، ج۲، ص۲۴۱.
۴- ۲۱ مهر ۱۳۵۹.
۵- امام خمینی،صحیفه حج، ج۱، ص۱۲۰.
۶- آیه الله جوادی آملی، بنیان مرصوص، ص۲۷۳.
۷- آیه الله خامنه‌ای، صحیفه حج، ج۲، ص۱۵۲.
۸-آیه الله جوادی آملی، بنیان مرصوص امام خمینی، ص۲۷۵.
۹- صحیفه حج ، ج۲، ص۲۴۷.
۱۰-همان، ج۱، ص۱۲.
۱۱- همان، ج۱، ص۲۸۱
۱۲- همان.
۱۳- ر.ک: آیه الله خامنه‌ای، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی.
۱۴-صحیفه حن، ج۲، ص۱۱۸.
۱۵-ر. ک:همان،ج۲، ص۱۴۸.
۱۶-همان.