همراه‌با پیامبرخدا در آخرین‌حج(۲)
● سازماندهی و مدیریت قافله بزرگ و تاریخی!
در روزهای انتظار، خبری که بر شوق پرواز افزود و مدار و کانون همه قرار‌ها و گفت‌و‌گوها قرار گرفت تعیین روز حرکت بود. مردان و زنان از صبح‌گاهان در هر میدان‌گاهی و زیر سایه نخل‌ها دور هم حلقه زده از سفر پیش‌رو گفت‌وگو می‌کنند. جوانان از رویاهای سفر می‌گویند و زنان از اسباب،اثاثیه سفر، سختی راه، دارو، دوا، البسه و سلایق مردان‌شان و نیز از لذت‌های سفر با همسران و دختر پیامبر ساعت‌ها با هم سخن می‌گویند.
روز بیست و ششم ذی قعده، روز موعود و زمان حرکت اعلام شد!
خبرها حکایت از تصمیم و آمادگی جمعیت انبوه از مدینه و اطراف آن برای حرکت دارد.
پیامبر خدا هم‌چنان مردم را به سفر و همراهی با کاروان حج ترغیب می‌کنند و با اعلام همراه آوردن همه اعضای خانواده خود وعلی‌بن‌ابی‌طالب بر این شور و اشتیاق می‌افزاید.
بسیاری از مردان نیز تصمیم گرفتند همسران و اعضای خانواده را با خود در این سفر همراه کنند.
جوانان با شوق تمام کنار مردان مجرب، در تدارک سفرند و جمعی هم به فرمان و درخواست پیامبر خدا مسئولیت‌هایی را برای اداره و راهبری کاروان بزرگ که تا آن روز حجاز به خود ندیده بود، پذیرفتند.
رفت و آمدهای بی‌انقطاع و مکرر جمعی از مردان به خانه و مسجد پیامبر، حکایت از برنامه‌ریزی و تدارک و تجهیز کاروان‌ها و تهیه زاد و توشه برای سفر دارد.
پیامبر خدا علاوه بر آن‌چه مردم برای سفر تهیه کردند، آذوقه و توشه از آرد و قاووت و.... برای خود و حاجیان تدارک کردند.
هم‌چنین یک‌صد شتر برای قربانی تهیه کردند تا در روز عید قربان در منا ذبح کنند. به مردمی که تمکن داشتند و می‌توانستند قربانی تهیه نمایند، توصیه کردند تا قربانی تهیه و همراه کنند.
مدیریت جمعیت‌انبوه، نیازمند نظم و سازماندهی بود که با تدابیر پیامبر اعظم به شایستگی و به شکل مثال زدنی انجام گرفت. قبل از حرکت، برای هر بخش و امری مسئولی تعیین کردند.ابورافع مسئول اثاث پیامبر خدا و تدارک آذوقه حاجیان شد.۱
ناجیه بن جُندب با عده‌ای از جوانان قبیله اَسلَم، مسئول شتران قربانی شدند.
این گروه در مسیر و طول سفر تا روز عید قربان عهده‌دار مراقبت، تهیه و دادن علوفه و آب به شتران شدند.۲ مُعمَّر بن عبدالله مسئول حمل بارها و محکم کردن جهاز شتران شد.۳
اَنجثه، ساربان شتران زنان قافله و همسران پیامبر و خانواده‌اش انتخاب شد. وی در حُداء ( آواز خواندن برای تند راندن شتران) مهارت خاص داشت.۴
بُراءبن مالک نیز که در حداء مهارت داشت، برای آواز خواندن شتران مردان تعیین‌شد۵ افراد دیگری نیز برای مسئولیت‌های دیگر این سفر انتخاب و منصوب شدند.
●تنظیم تقویم حرکت کاروان!
تنظیم حرکت کاروان بزرگ، تدبیر دیگری بود که با دقت و درایت پیامبر خدا انجام گرفت. اگر این جمعیت انبوه حرکت‌شان بر اساس برنامه انجام نمی‌گرفت باعث اختلال در سفر می‌شد و ممکن بود در موعد مقرر برای انجام اعمال به مکه نرسند.
سیر حرکت کاروان را به نحوی برنامه‌ریزی کردند که هم در کوتاه‌ترین زمان به مقصد برسند و هم مراعات افراد مسن و زنان شده باشد. محل‌های استراحت و توقف کوتاه کاروان‌مشخص گردید.برای این منظور پیامبرخود به آموزش و توجیه ساربانان و مسئولان سیر کاروان‌ها پرداختند.۶
●حضرت زهرا و فرزندانش همراه پیامبر خدا
پیامبر علاوه بر همسران خود، حضرت زهرا سلام الله‌علیها و فرزندانش را با فراهم کردن هودجی، همراه ساختند.
برای هر یک از همسران و خانواده حضرت علی علیهالسلام، قربانی و توشه و اثاث سفر تدارک دیدند.
علی‌بن‌ابی‌طالب در آن ایام در مدینه حضور ندارد. در ماه رمضان به همراه ۳۰۰ نفر، بعد ناکامی حذیفه و خالد بن ولید، به امر رسول‌الله، عازم یمن شد.
● تعیین میقات‌ها!
زایران از مبادی و مناطق مختلف روانه مکه می‌شدند. لذا محل مُحرم شدن آنان متفاوت بود.به همین سبب پیامبرقبل از حرکت، میقات ( محل مُحرم شدن) پنج‌گانه برای هر یک از مناطق و شهرهای مختلف بر حسب مدخل‌های ورودی حاجیان را تعیین کردند و مردم را نسبت به آ‌ن‌ها آگاه ساخته و اعلام کردند. هر کس قصد حج یا عمره دارد باید از این محل‌ها لباس احرام به تن کرده و لبیک بگوید و مُحرم شود و کسی نباید بدون احرام وارد مکه شود.
•بطن‌العقیق برای عراق و نجد،یَلَملَم برای یمن، قرن‌المنازل برای طائف،جحفه برای شام و مغرب و ذُوالحُلیَفه برای اهالی مدینه.
کسانی که بعد از این میقات‌ها به سمت مکه سکونت دارند، میقات آنان، منزل‌شان تعیین گردید.۶
پیامبر صبح روز ۲۶ذی‌قعده از مدینه خارج شدند و هنگام خروج از مدینه فرمودند:" اللّهُم حجةً لا رياءَ فيهاولا سُمعةَ"۷
"خدایا حجی که در آن نه ریا باشد و نه هدف آن خودنمایی، روزی ما فرما"
جمعیت همراه پیامبر قبل از ظهر به میقات رسیدند. دستور دادند همه به نظافت خود برسند و غسل کنند. منتظر ماندند تا همه جمعیت به میقات برسند و بعد از آن‌جا احرام پوشیدند.
همه مردم چشم به پیامبر دوخته تا ببینند چگونه مُحرم می‌شوند و چه آداب و ذکرهایی می‌گویند تا بدان‌گونه عمل کنند. عده ای را گمارده بودند تا صدای حَرت را به جمعیت برسانند.
حدود هفتاد هزار نفر برای سفر از مدینه و اطراف آن همراه پیامبر شدند. برخی تعداد جمعیت را بیش از این دانسته تا یک صد هزار نفر نیز آورده‌اند. این جماعت انبوه به تدریج مُحرم شده و رهسپار مسیر مکه می‌شدند. پیامبر خدا با تأنی و صبر، بر همه این کاروان بزرگ با گماردن افرادی که تعلیم داده بودند، نظارت کردند تا مُحرم شوند.
●احرام پیامبرخدا!
پیامبر دو قطعه پارچه از جنس پنبه برای احرام آماده کرده بودند، یکی برای "ازار"،(برای نیم تنه پایین)و دیگری "رداء" که بر دوش انداخته می‌شد. هر دو پارچه از بافته‌های یمن بود.۸ پیامبر خدا با همین دو جامه‌ی احرام، کفن شدند.۹
عده‌ای به دلیل تنگنای مالی رغم آن‌که حتی امکان تهیه لباس احرام را هم نداشتند، ولی به عشق امیر قافله و به خاطر لبیک به دعوت خداوند و حبیب او، بی‌زاد و راحله روانه سفر شدند و با کاروان بزرگ حج با صد جان رهسپار خانه دوست گردیدند و چنان وجودشان سرشار از عشق و شوق این سفر شدند که تهی دستی و سختی راه نتوانست ایشان را به ماندن وادارد. پیامبر به آنان فرمودند: آنان که لباس احرام ندارند، عمامه و دستار بر دوش خود انداخته تا احرام‌شان به حساب آید.
پیامبر غسل کردند و بعد به مسجدی که در کنار درختی بنا شده بود، رفتند و در آن‌جا نماز ظهر را خواندند و خارج شدند.۱۰
هنگانی که پیامبر محرم شدند، جبرئیل فرود آمدند و به حضرت فرمود: همراهان خود را امر کن تا صدا به گفتن لبیک بلند کنند۱۱
پیامبر خدا نیت حج کردند و حرکت نمودند تا به "بیدا" رسیدند. مردم در دو طرف صف کشیدند، پیامبر با صدای بلند گفتند:
"لبَّيك اللّهمّ لبَّيك، لبَّيك لا شريك لك لبَّيك، إنّ الحمد و النّعمة لك و المُلك، لا شريكَ لكَ لبَّيك.لبَّيك ذا المَعَارِج لبَّيك.۱۲
عبارت لبیک ذی‌المعارج را تکرار می‌کردند. هرجا سواری می‌دیدند یا از تپه‌ای بالا می‌رفتند یا به دره‌ای فرود می‌آمدند، آن را گفتند.
در پایان شب و هنگام تعقیب نمازها نیز لبیک را تکرار کردند.۱۳
چون هنوز حج تمتع ابلاغ نشده بود، همه مردم نیت حج کردند و نمی‌دانستند عمره چیست تا آن‌که پیامبر به امر الهی در مسیر تا مکه به تدریح حج تمتع را تشریح کردند.۱۴
پیامبر به کسانی که کم توان بودند و مرکبی نداشتند و قصد داشتند پیاده راه را طی کنند، دستور دادند تا بر شتران قربانی که همراه آوردند، سوار شوند.۱۵
- حمید احمدی
- --------------------
- ۱-امتاع الاسماع، ج۹،ص۳۰۱
- ۲-المغازی،ج۲،ص۱۰۹
- ۳-تهذیب‌الاحکام،ج۵،ص۴۸۹. ۴-همان
- ۵-مسند احمد،ج۵، ص۲۰۵
- ۶-تهذیب‌الاحکام، ج۵، ص۵.
- ۷-بحارالانوار،ج۹۶،ص۱۲۰
- ۸-تهذیب‌الاحکام،ج۵،ص۵۹
- ۹-الکافی،ج۴،ص۳۳۹
- ۱۰-الکافی،ج۴،ص۲۴۵
- ۱۱-همان،ص۳۳۶. ۱۲-همان، ص۲۵۰. ۱۳-همان
- ۱۴-علل‌الشرایع،ص۴۱۲
- ۱۵- واقدی،المغازی، ج۲، ص۱۰۹۱